Giht je česta metabolička bolest zglobova koja se ubraja među oblike artritisa, koja nastaje usled nakupljanja kristala mokraćne kiseline u zglobovima i okolnim tkivima, što izaziva intenzivnu upalnu reakciju.
Simptomi gihta su iznenadni, jaki napadi bola sa otokom i crvenilom zahvaćenog zgloba, najčešće u noćnim satima.
Prema procenama, oko 1 do 4% odraslih u razvijenim zemljama oboli od gihta, pri čemu se giht znatno češće javlja kod muškaraca, dok se kod žena simptomi uglavnom javljaju nakon menopauze.
Giht može biti primaran, kada nastaje samostalno, ili sekundaran, kada se javlja kao posledica drugih stanja poput bolesti bubrega ili kao nuspojava uzimanja određenih lekova.
Učestalost gihta poslednjih decenija raste usled nezdravih navika kao što su gojaznost, prekomerna konzumacija alkohola i ishrana bogata purinima, jedinjenjima koja povećavaju stvaranje mokraćne kiseline.
U ovom članku objasnićemo šta je giht i koji su simptomi gihta, zašto nastaje, kako ga prepoznati, kao i kako izgleda dijagnostika i lečenje ovog stanja.
Pored toga, biće reči o ishrani i zabranjenim namirnicama kod gihta, kao i prirodnim lekovima i merama koje mogu ubrzati oporavak ili smanjiti rizik od ponovnog napada gihta.
Šta je giht?
Giht je metabolički poremećaj koji karakteriše povišen nivo mokraćne kiseline u krvi i formiranje kristala mokraćne kiseline u zglobovima.
Mokraćna kiselina nastaje razgradnjom purina, supstanci koje se nalaze u mnogim namirnicama i ćelijama organizma.
Njeno stvaranje je normalan proces u telu, ali problem nastaje kada se količina poveća iznad fizioloških granica.
Kada se njen nivo poveća iznad granice rastvorljivosti, odnosno kada pređe vrednost oko 6 do 7 mg/dL, u zglobovima se formiraju sitni igličasti kristali, koji deluju kao strano telo i izazivaju jak upalni odgovor organizma, što dovodi do bola, otoka i crvenila.
Giht se obično manifestuje kao akutni napad artritisa, najčešće u prvom zglobu palca na nozi, ali može zahvatiti i druge zglobove, poput kolena, skočnog zgloba ili lakta.
U prošlosti je giht bio poznat kao bolest kraljeva zbog povezanosti sa bogatom ishranom, koja je podrazumevala obilje mesa, iznutrica, morskih plodova i alkohola, posebno vina i piva.
Takva ishrana je bogata purinima, čijom razgradnjom nastaje mokraćna kiselina.
Danas se giht često javlja i kod mlađih osoba, najčešće zbog nezdravih životnih navika, gojaznosti i prekomerne konzumacije alkohola i hrane bogate purinima.
Dugoročno taloženje kristala može izazvati hronične promene na zglobovima i okolnim tkivima, uključujući formiranje tofusa, čvorića od kristala ispod kože.
Simptomi gihta
Simptomi gihta se javljaju naglo i imaju jak intenzitet.
Najčešće je prvi znak napada iznenadan, oštar bol u zglobu, koji se obično javlja tokom noći ili rano ujutru.
Zahvaćeni zglob postaje topao, natečen i crven, a najmanji dodir ili pokret pojačavaju bol.
U većini slučajeva bolest počinje napadom u jednom zglobu, mada se tokom vremena mogu pojavljivati i upale u drugim zglobovima.
Pored lokalizovanih tegoba na pogođenom zglobu, tokom napada mogu se javiti i povišena telesna temperatura, malaksalost i znojenje.
Napadi gihta mogu trajati od nekoliko dana do nekoliko nedelja, a osnovni simptomi gihta uključuju:
- Iznenadan, jak bol u zglobu, najčešće palca na nozi, ali i kolena, skočnog zgloba ili lakta
- Oticanje zgloba i crvenilo kože oko zahvaćenog područja
- Toplota zahvaćenog područja i povećana osetljivost na dodir
- Smanjena pokretljivost zahvaćenog zgloba tokom napada
Pacijenti često opisuju bol gihta kao izuzetno intenzivan, čak kao najgori bol u životu, dok se u periodima između napada osoba obično oseća potpuno zdravo.
Bez adekvatnog lečenja bolest može postati hronična, pri čemu napadi postaju učestaliji i intenzivniji.
Taloženje kristala mokraćne kiseline postepeno dovodi do trajnih oštećenja zglobova i vezivnog tkiva, zbog čega je rana dijagnoza i terapija od izuzetnog značaja.
Na fotografiji na početku članka može se videti kako izgleda giht.
Slika gihta na nozi pokazuje izražen otok i crvenilo dorzalne strane desnog stopala, naročito u predelu tarzalnih kostiju i od drugog do petogmetatarzofalangealnog zgloba, a palac nije zahvaćen.
Koža je sjajna i napeta, što ukazuje na aktivan inflamatorni proces, koji se širi prema sredini i korenu stopala.
aizgled gihta je tipičan, sa izraženim edemom i lokalnim znakovima zapaljenja.
Uzroci i faktori rizika
Glavni uzrok gihta je povišen nivo mokraćne kiseline u krvi.
U većini slučajeva do povišenog nivoa mokraćne kiseline u krvi dolazi kao posledica smanjenog izlučivanja mokraćne kiseline putem bubrega, a u retkim situacijama dolazi i do povećane proizvodnje.
Primarni giht predstavlja najčešći oblik bolesti i nastaje kada organizam stvara previše mokraćne kiseline ili kada bubrezi ne mogu dovoljno efikasno da je eliminišu, a da pri tom ne postoji drugo osnovno oboljenje koje bi dovelo do ovog stanja.
U osnovi je reč o naslednim ili idiopatskim faktorima koji dovode do trajno povišenog nivoa mokraćne kiseline.
Na nastanak gihta utiču brojni faktori rizika, među kojima su:
- Genetska predispozicija i porodična istorija gihta
- Muški pol i starija životna dob, kod žena se giht češće javlja posle menopauze
- Gojaznost, dijabetes i metabolički sindrom, koji podižu nivo mokraćne kiseline
- Hronične bolesti bubrega i visok krvni pritisak, koji mogu smanjiti izlučivanje mokraćne kiseline
- Određeni lekovi, kao što su diuretici ili litijum, koji mogu povisiti mokraćnu kiselinu
- Ishrana bogata purinima, kao što su crveno meso, iznutrice i plodovi mora, kao i prekomerni unos alkohola, a posebno piva
- Nagli stres, povrede ili dehidracija, koji mogu pokrenuti napad gihta kod osoba sa povišenim nivoom mokraćne kiseline
Oko 70% mokraćne kiseline normalno se izlučuje putem bubrega, pa svaki poremećaj u njihovoj funkciji značajno povećava rizik.
Za razliku od primarnog, sekundarni giht je posledica drugih stanja i bolesti koje utiču na metabolizam mokraćne kiseline, kao i upotrebe određenih lekova.
Najčešće nastaje kod hroničnih bolesti bubrega, kada dolazi do smanjenog izlučivanja mokraćne kiseline, zatim kod psorijaze, usled pojačane razgradnje ćelija kože, ili kod pacijenata na hemoterapiji, kada dolazi do značajnog propadanja ćelija i naglog oslobađanja purina.
Važno je naglasiti da hiperuricemija sama po sebi nije dovoljna za razvoj gihta, jer mnoge osobe sa povišenim nivoom mokraćne kiseline nikada ne dožive napad.
Da bi došlo do bolesti, obično su potrebni dodatni okidači, poput infekcija, povreda, dehidracija ili nagli unos hrane bogate purinima i alkohola.
Sekundarni giht se često javlja u okviru metaboličkog sindroma, zajedno sa povišenim krvnim pritiskom, holesterolom, gojaznošću, insulinskom rezistencijom i dijabetesom, čime se dodatno povećava rizik od kardiovaskularnih komplikacija.
Dijagnoza
Dijagnoza gihta postavlja se na osnovu anamneze, kliničkog pregleda i laboratorijskih nalaza.
Lekar će prikupiti podatke o ranijim napadima bola, njihovom trajanju i intenzitetu, kao i o okolnostima pod kojima su se javljali, nakon čega se pažljivo pregleda zahvaćeni zglob, gde se u akutnoj fazi uočavaju otok, crvenilo, toplina i izražena bolnost.
Za potvrdu dijagnoze najčešće se radi aspiracija sinovijalne tečnosti iz zgloba, što se naziva punkcija.
Tečnost se potom analizira pod mikroskopom, a u njoj se mogu videti igličasti kristali mokraćne kiseline, koji su karakteristični za giht.
Ovaj postupak je od presudnog značaja jer omogućava razlikovanje gihta od septičnog artritisa, infekcije zgloba koja može imati slične simptome, ali zahteva potpuno drugačiji pristup lečenju.
Pored toga, za postavljanje dijagnoze i planiranje lečenja mogu se koristiti i radiološke procedure.
Rendgenski snimak može prikazati oštećenja kostiju i zglobova koja nastaju posle dugotrajnog taloženja kristala, dok ultrazvuk otkriva naslage mokraćne kiseline i promene u mekim tkivima već u ranijoj fazi bolesti.
Laboratorijski nalazi dodatno pomažu u proceni stanja.
Tokom napada gihta obično se beleže povišeni opšti markeri zapaljenja u krvi, kao što su sedimentacija eritrocita i C-reaktivni protein.
Određivanje nivoa mokraćne kiseline u krvi može ukazati na povećan rizik, ali samo prisustvo hiperuricemije nije dovoljno za postavljanje dijagnoze ukoliko ne postoje jasni klinički znaci bolesti.
Lečenje gihta
Lečenje gihta obuhvata dva osnovna pravca.
Prvi za cilj ima brzo ublažavanje simptoma tokom akutnog napada, dok je cilj drugog dugoročno sprečavanje novih napada i komplikacija.
Tokom akutnog napada najvažnije je što brže smanjiti bol i upalu, a u tu svrhu najčešće se koriste nesteroidni antiinflamatorni lekovi kao što su ibuprofen ili indometacin, a ponekad i drugi NSAIL, kao što su naproksen, diklofenak ili ketoprofen.
Osim nesteroidnih antiinflamatornih lekova, jedna od često korišćenih tableta za giht predstavlja i kolhicin.
Kolhicin je lek biljnog porekla koji potiče iz biljke mrazovac i deluje tako što smanjuje aktivnost upalnih ćelija u zglobu i na taj način ublažava zapaljenje izazvano kristalima mokraćne kiseline.
Najefikasniji je kada se primeni u ranoj fazi napada, a doza se pažljivo prilagođava zbog mogućih neželjenih efekata na probavni sistem.
Kortikosteroidi predstavljaju drugu važnu grupu lekova u terapiji gihta i obično se koriste kod bolesnika koji loše podnose nesteroidne antiinflamatorne lekove ili kod onih kod kojih oni nisu dovoljno efikasni.
Ovi lekovi se mogu uzimati oralno ili u obliku injekcija, a deluju snažno protivupalno i brzo ublažavaju bol i otok.
Ipak, treba imati u vidu da se pomenuti lekovi koriste isključivo u svrhu olakšavanja simptoma, te da ne otklanjaju osnovni uzrok bolesti, odnosno povišen nivo mokraćne kiseline.
Uz lekove se savetuje i primena hladnih obloga ili kupki, koje dodatno ublažavaju bol u zahvaćenom zglobu.
Simptomi se u većini slučajeva značajno smanje u roku od nekoliko dana, dok je za potpuni oporavak obično potrebno od jedne do dve nedelje.
Nakon što se bol i upala smire, pristupa se dugotrajnoj terapiji koja ima za cilj snižavanje nivoa mokraćne kiseline i sprečavanje ponavljanja napada.
U ovoj fazi najčešće se primenjuju lekovi poput alopurinola i febuksostata, koji inhibiraju enzim ksantin oksidazu i time smanjuju proizvodnju mokraćne kiseline.
Pored njih postoje i lekovi iz grupe urikozurika, čiji je najpoznatiji predstavnik probenecid, a koji deluju tako što povećavaju izlučivanje mokraćne kiseline putem bubrega, čime se njena koncentracija u krvi dodatno smanjuje.
Terapija se obično sprovodi svakodnevno i često traje dugi niz godina.
Uvođenje terapije je postepeno, a na početku se obično kombinuje sa malim dozama kolhicina ili nesteroidnih antiinflamatornih lekova, kako bi se smanjio rizik od izazivanja novog napada usled naglih promena nivoa mokraćne kiseline.
Tokom lečenja lekar redovno prati nivo mokraćne kiseline u krvi, kao i funkciju bubrega, kako bi terapija bila bezbedna i efikasna, sa dugoročnim ciljem održavanja koncentracije mokraćne kiseline ispod 6 mg/dL.
Kada se postigne ovaj nivo, sprečava se stvaranje novih kristala, smanjuje rizik od novih napada i omogućava očuvanje zdravlja zglobova i mekih tkiva.
Da li je giht izlečiv?
Giht se ne smatra bolešću koja se može potpuno izlečiti, već stanjem koje se može veoma uspešno kontrolisati.
Ovo znači da uz odgovarajuću terapiju i promene životnih navika nivo mokraćne kiseline može da se održi u granicama koje sprečavaju stvaranje kristala i pojavu napada.
Kada se terapija sprovodi dosledno, pacijenti mogu godinama da budu bez simptoma, a postoje i slučajevi u kojima se uz trajnu kontrolu nivoa mokraćne kiseline kristali postepeno povlače i tofusi se smanjuju.
Iako se ne radi o potpunom izlečenju, giht praktično može da se drži pod kontrolom do te mere da ne narušava kvalitet života.
Osim lekova, promene u načinu života mogu značajno pomoći u kontroli gihta.
Održavanje zdrave telesne težine kroz uravnoteženu ishranu i redovnu fizičku aktivnost poboljšava metabolizam i smanjuje opterećenje zglobova.
Umerena aerobna aktivnost, kao što su brza šetnja, plivanje ili vožnja bicikla, jača opšte zdravlje bez prevelikog stresa na zglobove.
Takođe je važno unositi dovoljno tečnosti, najmanje dva do tri litra vode dnevno, kako bi se olakšalo izlučivanje mokraćne kiseline putem bubrega.
Pored toga, izbegavanje alkohola, a naročito piva i žestokih pića, kao i prestanak pušenja i smanjenje stresa su od velikog značaja za prevenciju gihta.
Takođe, trebalo bi izbegavati nagle i ekstremne dijete koje mogu dovesti do brzog povećanja mokraćne kiseline.
Neki prirodni dodaci mogu pomoći kao dopuna terapiji, ali ne zamenjuju lekove.
Preporučuje se unos dovoljne količine vitamina C iz voća i povrća, budući da vitamin C može pomoći u smanjenju mokraćne kiseline.
Istraživanja pokazuju da sok ili ekstrakt višanja zahvaljujući svojim antiinflamatornim supstancama mogu smanjiti učestalost napada gihta.
Takođe, umerena konzumacija kafe može biti od koristi, kao i konzumacija biljnih čajeva, poput čaja od koprive ili breze, koje se tradicionalno preporučuju za unapređenje zdravlja bubrega.
Ishrana
Ishrana ima ključnu ulogu u sprečavanju napada gihta.
Preporučuje se smanjen unos purina, jer njihova razgradnja u organizmu dovodi do stvaranja mokraćne kiseline.
Purini su jedinjenja koja se prirodno nalaze u svim ćelijama i deo su nukleinskih kiselina, ali njihov prekomerni unos putem hrane povećava količinu mokraćne kiseline u krvi.
Namirnice koje sadrže veće količine purina uključuju iznutrice poput jetre i bubrega, meso divljači i crveno meso, zatim ribu i morske plodove kao što su sardine, inćuni, skuša i školjke.
Pored toga, purinima su bogata i suhomesnata hrana, kao i alkoholna pića, a naročito pivo i vino.
Iako se često nazivaju zabranjene namirnice kod gihta, one nisu apsolutno zabranjene, ali se preporučuje njihovo značajno ograničavanje jer mogu izazvati porast mokraćne kiseline i napad bolesti.
Preporuke za ishranu kod gihta uključuju:
- Izbegavanje namirnica bogatih purinima
- Smanjen unos crvenog mesa i masnih riba
- Povećan unos nemasnog mesa, pilećeg i ćurećeg mesa, kao i mlečnih proizvoda sa niskim udelom masti, budući da ove namirnice mogu podstaći izlučivanje mokraćne kiseline
- Konzumaciju puno voća i povrća, posebno citrusa i bobičastog voća, kao što su borovnice, trešnje, višnje i jagode, zbog vitamina C i antiinflamatornih sastojaka
- Konzumaciju integralnih žitarica, mahunarki i orašastih plodova, kao izvore biljnih proteina i vlakana
- Izbegavanje gaziranih pića i slatkiša sa visokim sadržajem šećera i fruktoze
- Unos dovoljno tečnosti, kroz običnu vodu, biljne ili zeleni čaj, što poboljšava rad bubrega
- Izbegavanje alkohola, a posebno piva i vina
Istraživanja pokazuju da povrće bogato purinima, što su špargla ili brokoli, nije povezano sa povećanim rizikom od gihta, pa se ne moraju izbegavati.
Kao što je ranije pomenuto, voće i povrće bogato vitaminom C može pomoći u snižavanju mokraćne kiseline, te ga treba uključiti u svakodnevnu ishranu.
Jogurt i drugi mlečni proizvodi sa visokim sadržajem kalcijuma takođe podstiču izlučivanje mokraćne kiseline.
Komplikacije nelečenog gihta
Ako se giht ne leči adekvatno, hronično povišen nivo mokraćne kiseline dovodi do trajnih posledica.
U bubrezima se mogu formirati kamen, što dodatno opterećuje i oštećuje njihovu funkciju, dok se u okolini zglobova i u mekim tkivima mogu javiti nakupine kristala mokraćne kiseline poznate kao tofusi.
Tofusi izgledaju kao bele kvrge pod kožom i najčešće se primećuju na prstima stopala, laktovima i ušima, a vremenom mogu dovesti do deformacija zglobova i hroničnog bola.
Dugotrajni upalni proces i neprekidno taloženje kristala oštećuju hrskavicu i kost, što može dovesti do trajnih promena na zglobovima.
Na kraju, osobe sa hroničnim gihtom imaju povećan rizik od oštećenja bubrega i kardiovaskularnih bolesti, jer produžena upala i metabolički poremećaji utiču na čitav organizam.
Prevencija
Prevencija gihta zasniva se na zdravom načinu života i redovnom praćenju zdravstvenog stanja.
Ključni koraci uključuju:
- Održavanje zdrave telesne težine kroz pravilnu ishranu i redovnu fizičku aktivnost
- Izbegavanje hrane bogate purinima i smanjenje unosa šećera
- Dovoljan unos tečnosti, posebno vode, radi olakšanog izlučivanja mokraćne kiseline
- Ograničenje alkohola, naročito izbegavanje piva, vina i žestokih pića
- Redovni lekarski pregledi i kontrola nivoa mokraćne kiseline u krvi
- Uzimanje propisanih lekova prema uputstvu lekara, čak i u periodima bez simptoma
Ove mere pomažu da se održe niske vrednosti mokraćne kiseline i smanji rizik od novih napada gihta, čime se štite zglobovi i opšte zdravlje.
Zaključak
Giht predstavlja čest oblik artritisa koji nastaje usled nakupljanja kristala mokraćne kiseline u zglobovima i okolnim tkivima, što dovodi do iznenadnih i bolnih upala.
Iako se ne može u potpunosti izlečiti, uz savremenu terapiju i promene životnih navika giht se može uspešno kontrolisati i držati pod nadzorom.
Pravovremena dijagnoza, dosledna primena lekova, kao i pravilna ishrana i zdrave navike ključni su za sprečavanje ponovnih napada i dugoročnih komplikacija.
Na ovaj način moguće je očuvati funkciju zglobova, smanjiti rizik od oštećenja bubrega i kardiovaskularnih oboljenja i omogućiti bolji kvalitet života.
